Gorputzaren bidez pentsatzen antzinako Txinan
Gorputzaren bidez pentsatzea. Ideiak berak badu, oraindik ere, halako inkongruentzia paradoxiko kutsua guretzat. Azken batean, mendebaldeko tradizioan behinik behin, pentsamendu abstraktua gailendu egiten zaio mugimenduari, hausnarra ekintzari, eta diskurtsoa imintzioari. Pierre Hadotek nabarmendu zuenez, antzinate greko-latindarrean inor filosofotzat jotzeko ez zen nahikoa errealitatearen teoria edo sistematizazioren bat proposatzea; halaber, diskurtso horrek bizi-estilo batekin lotura zuzena eduki behar zuen. Aitzitik, arrazoiaren eta hitzaren (logos) jarduera ia esklusibotzat dugunez, arrazoitzeko orduan trabatzat jo du gorputza filosofiak, adimenaren gaitasun gorenen bidez diziplinatu beharreko nahasmendu-iturri bat bailitz bezala. Ertzetara baztertua, filosofoaren gorputz-dimentsioak apenas pizten du jakin-minik. Platonen pieza bati ekitean, esaterako, irakurleak joera izaten du Sokratesen eta haren solaskideen arteko hitz-trukeari arreta jartzeko, bakoitzak kontzeptuak nola definitzen dituen erreparatzeko, argudioen sendotasun logikoa neurtzeko, edo arrazoiketetan erakutsitako trebezia dialektikoa estimatzeko; pertsonaien keinuei buruzko xehetasunak, ordea, ez dira obraren sinesgarritasuna eta bizitasuna indartzeko apaingarri besterik.
Antzinako Txinan hausnarketa filosofikoa, horri hasiera eman zion Konfuzioren arabera behintzat, esandako hitzetan baino, posturetan eta keinuetan datza. Txinako pentsamendu klasikoaren muinak erritua du ardatz, eta horixe da tradizio horretan gizakiok animaliengandik bereizten gaituen ezaugarria; nolanahi ere, errituak gorputzaren parte-hartzea ezinbesteko baldintza du, hainbat eta hainbat testu klasikotan adierazten den moduan. Antzinako Txinako bizitza politiko eta sozialaren parte handi bat zeremoniaren baldintzek markatuta dago, eta horiexek agintzen dute zer-nola jokatu ehorzketa, oturuntza, konbentzio diplomatiko, familia-bilera edo lagun arteko topaketetan. Errituak eskatzen dituzten gorputz-keinuak errutina-patroietan oinarritzen dira, eta zeinu kodifikatuen sistema bat osatzen dute, hitzen bitartekotzarik gabeko hizkuntza moduko bat, mezuan transmititzen dena baino gauza gehiagoren berri eskaintzen duena. Gainera, harreman sozialak errazten dituzten heinean, oso baliogarriak dira egokitzapenerako. Zeremonia-arauak behin eta berriz errepikatzearen poderioz gorputza ahalik eta ongien trebatzeari ematen zaio garrantzia, eta, beraz, naturala da garai hartako erritu-tratatuak jarraibidez gainezka egotea, protokolo-egoera horietan jarduteko modu egokia sutsuki azpimarratzea baita helburua. Errezeta modukoak dira; interesdunari gorputzaren ageriko adierazpenen bidez barne kalitate moral egokia nola adierazi erakusten diotenak, besteak beste. Konfuzioren proposamena testuinguru ideologiko horretan kokatzen da, eta bere proiektu filosofikoaren erdigunean errituaren nozioa aurkitzen dugu, dimentsio hori ulertzeko eta esperimentatzeko ohiko modua errotik aldatu zuelarik. Konfuziok eta haren jarraitzaileek erritua funtsezko kategoria gisa ezarri zuten, eta zeregin zentrala eman zioten gorputzari beren programa politiko, sozial eta filosofikoan. Errituaren bidez doitzea, neurri handi batean, norberaren gorputza doitzea da.
Hori horrela izanik, ulergarria da Konfuziok lehentasuna ematea keinuari, eta bigarren mailan uztea diskurtsoa, hitza igortzea; Solasaldietan (Lunyu) behintzat hala ageri zaigu. Lan horren izenburuaren itzulpenak elkarrizketa eta platika aipatzen baditu ere (“diskurtso hautatuak” litzateke zentzurik literalenean), egiari zor, Solasaldietan barneratzen den irakurle ohitugabeak ezin izango du nolabaiteko etsipen sentsazioa saihestu. Bertan ez dago elkarrizketarik, ez eztabaida garaturik, ez kontzeptuen inguruan aurrera egiten duen debaterik. Konfuzioren jardunaldietan nagusi dira muturreko kontentzioa eta laburtasuna. Isiltasunari setati heltzen dio, ez gutxitan, dizipulu eta solaskideen atsekaberako, eta irmoki salatzen du hitzontzikeria berritsuaren ugaritze arrakastatsua. Jean Levik eta Andrew Huik adierazten duten moduan, Konfuziok darabilen hizkuntza lakonismoak markatua dago. Nekez egiten ditu hitz gutxi batzuk jarraian, eta bere esaldiak, aforismoaren mugan, erredundantziaz, harridura-markaz, interjekzioz, eta inongo karga semantikorik gabeko partikula enfatikoz beterik daude. Konfuzioren ahotan jarritako formula trinkoak enblema akustikotzat har litezke, musikalak ia, eta horien esanahiak gehiago egiten dio erreferentzia sorburu izan duten zirrarari ohiko komunikazio-asmoari baino. Ez da harritzekoa Solasaldien pasarte ospetsu batean hitzik gehiago ez egiteko gogoa aitortzera ere iritsi izana. Asaldaturik, bere jarraitzaile gertukoenetako bat maisua asmo horretatik desbideratzen saiatzen da, behin betiko isilduko balitz dizipuluek ez luketela zer transmititu izango esanez. Dizipulu horrek maisuaren ahotik bueltan jasotzen duen erantzuna ezin adierazgarriagoa da: “Hitz egin beharrik ba al du zeruak? Lau urtaroak badoaz, izakiak badatoz. Hitz egin beharrik ba al du zeruak?”. Konfuziok urtaroen eraginkortasunaren pare jardun nahi luke, igarotze erritmiko eta isil horrek bizitza ugaltzea ahalbidetzen baitu. Urtaroen zikloen iragate pausatua, ordena naturalaren oinarri bizigarria, Konfuzioren inspirazioaren ortzi-muga bihurtuko da, eta errituen logikan erabat murgildurik, ekintza mutuaren indarraren alde egingo du, hitz-jario antzuen gainetik.
Ulertzekoa da, beraz, Solasaldien irakurle moderno askoren etsimendua. Izan ere, ohiko parametroetatik abiatuta, egoki litzatekeen Confucius philosophicus baten bila joan, kontzeptu abstraktuak sortzen eta eztabaidatzen dituen pentsalari baten irudia espero, eta tautologiaren mugako pellokeria murritzez osatutako proposamen batekin egiten dute topo, zeinean, gainera, maisuaren gorputz-ekintzen deskribapen xeheak barra-barra azaltzen baitira. Solasaldiak jarraibide zinetikoen inbentario betea dira, maisuak emanak, keinu liturgikoenetatik hasi eta prosaiko zein hutsalenetaraino doana: jauregi bateko gela bateko eskailerak igotzean bere oinek egiten duten mugimendua, hileta batean parte hartzen dueneko atsekabe keinuak, sakrifizioetarako ontzi bat heltzen dueneko gorpuzkera, edo bere koadriga gainean doanean duen postura, jaki bat dastatzerakoan azaltzen dituen manerak, gonbidatu bati ongietorria egiten dioneko aldartea… Deskripzio horiek guztiek gogaikarriak eta gatzilak badirudite ere, estilo pertsonal baten testigantza izan nahi dute irakurlearentzat (estiloa, azken batean, bizitzan barneratzeko gure forma zehatzaren adierazle baino ez da), eta, horrekin batera, sarbidea eskaini nahi digu ekintza horien jatorrizko jitera. Horretan ari garela, zilegi bedi kaligrafiarekin edo txinatar idazkeraren artearekin analogia egitea, gehiago baitu horrek ere keinutik irudi hutsetik baino. Izan ere, euskarri gainean tintaz eginiko zeinuak, azken batean, mugimendu baten aztarna moduan interpretatzen dira, eta gorputzaren aktibitate jakin baten zantzu gisa baino ez dute baliorik hartzen, trebeziaz eginiko keinu diren heinean. Era berean, Solasaldietan, irakurketak berak eskaintzen duen irudimenaren zabaltze eta enpatia ariketari esker, Konfuzioren jarraibide somatikoei buruz utzitako zeinu idatziek maisuaren nortasuna antzematea ahalbidetzen dute, hots, bere kalitate morala antzematea, azken batean; unean-unean modu batera zein bestera jokatzera eraman duen prozesua bera.
Baina gehiago ere bada. Barbara Monterok edo Kimerer LaMothek dantza eta beste gorputz-jarduera batzuen inguruan eginiko analisiek frogatu dute dantzariek ez dituztela soilik beren mugimenduak ebaluatzen edo doitzen, esaterako, ispilu aurrean epaitzen dute hauen itxura. Izan ere, eta hortxe dago koxka, erreparatu egiten diote eginiko mugimendu bakoitza beren gorputzak estetikoki erregistratzeko duen moduari. Propiozepzioaz ari gara. Ahalmen horri esker, gure gorputzaren posizioei eta mugimenduei buruzko informazioa eskuratzen dugu giltzaduren, tendoien, lotailuen, muskuluen eta larruazalaren bitartez. Zentzurik hertsienean ulertuta, propiozepzioa esperientzia pribatua da, baina egile horien ustez bada enpatia mota fisiko bat, besteen mugimendu eta keinuak hautemateko bide ematen diguna, eta neurri handi batean, ispilu-neuronek ahalbidetzen dutena. Dantzari batek sentitzen duenaren arabera bere mugimendua kalibra dezakeen bezala, ikusle batek dantzariaren mugimendua ebalua dezake, dantzaria oholtza gainean bezala mugitzean sentitzen denaren sentsazioa oroituz edo imajinatuz. Horrek azalduko luke zergatik den hain baliagarria bere ikaskuntza-prozesurako hasiberri batek beste norbait dantzan edo musika-tresna bat jotzen ikustea. Horregatik, dantza edo musika arloko birtuoso baten erakustaldiak eragingo ligukeen modu berean, Konfuzioren estilo pertsonalaren deskribapen errepikek ere eragina izango lukete gugan, gure gaitasun enpatiko eta propiozeptiboei esker, eta hala, bere koreografia existentzial partikularra, bere erritua ulertzeko modua emulatzeko eta ikasteko bidea zabaltzen zaigu.
Erritua ulertzeko modua, Konfuzioren kasuan, ez da mugatzen tradizioak sustatutako protokolo-arauen imitazio mekaniko eta zurira. Konfuziorentzat erritu-ekintza arauak errespetatzen dituen erantzuna da oroz gain, baina haren esentzia sentimendu espontaneo eta zintzoen jarioan datza, eta sentimendu horiek egoera jakin bakoitzaren eredu formalek harmoniaz bideratzen dituzte. Beraz, parte-hartzaileak aintzat hartzea eta ingurumenaren aldian aldiko beharretara egokitzea eskatzen du. Bada Martha Nussbaumek erabilitako konparazio bat, estetika eta etika batzen diren puntura itzularazten gaituena. Horren arabera, orkestraren zuzendariaren seinaleak eta partiturako idatzoharrak zintzo interpretatzeaz kezkatutako musikari sinfonikoa baino, jazz musikaria litzateke Konfuzio; tradizioari zor zaion fideltasunaren eta ustekabeko melodia berriak sortzearen arteko oreka etengabean beti, kideen interbentzioak integratzen dituena, eta lokaleko atmosferarekiko sentibera ere badena. Bestela esanda, Konfuzioren begietara, erritu-ekintza perfektuak elementu naturalen eta artifizialen dosifikazioa konbinatzen ditu, kodifikazioaren eta inprobisazioaren arteko oreka-printzipio delikatu baten kudeaketa eskatzen du, gorputzaren grazia indargarri duena.
Pierre Hadot, Exercices spirituels et philosophie antique. Paris: Albin Michel, 2002.
Jean Levi, Confucius. Paris: Pygmalion, 2002.
Andrew Hui, A Theory of Aphorism: From Confucius to Twitter. Princeton: Princeton University Press, 2019.
Barbara G. Montero, Thought in Action: Expertise and the Conscious Mind. Oxford: Oxford University Press, 2016.
Kimerer LaMothe, Why We Dance. A Philosophy of Bodily Becoming. New York: Columbia University Press, 2015.
Martha C. Nussbaum, Love’s Knowledge: Essays on Philosophy and Literature. New York: Oxford University Press, 1992.
