IRATI GOROSTIDI: ZERTAZ ARI GARA NARRAZIOAZ ARI GArenean?

Norbaiti irakurri nion sormen prozesuak bi kategoriatan sailka zitezkeela, oro har: injenieritza eta brikolajea. Batak planifikazioa eskatzen du, baliabideak aprobetxatu behar dira, kalkuluak eta neurketak eginez egin behar da lana. Besteak, aldiz, eskura daukazunarekin lan egiten jakitea eskatzen du, materialak agintzen du, eskulana da, eta momentuan hartu behar dira erabakiak. Bigarren era honetara egin dut nik lana orain arte, ia-ia akumulazioz, orduak eta orduak grabatu eta gero handik edizio lana eginez. 

Baina duela gutxi tokatu zait gidoia idatzi beharra, planifikatu beharra. Zinemagintzak muga asko ditu, muga teknikoak eta muga materialak, fisikoak, eta muga horiekin lan egitea da kontua. Eta oso zaila egin zait gidoiak idaztea, ematen duelako ez dagoela mugarik, edozer dela posible gidoian.

Eta kuriosoa da, ze gidoiaren formatua bera da muga. Ez da literarioa, deskribatu egin behar du, ikusten dena eta entzuten dena jaso, orainaldian, 3. pertsonan, fly in the wall. 

Eta orduan nik hori probatu nahi izan dut: muga barruan lan egitearen poetika. Eta hori izan da nire proposamena: gidoigintzaren idazketan erabiltzen diren arau/muga horiek erabiltzea errekurtso literario gisa. 

Berez, galdera bakar batera ekar daiteke nire saioen muina, ezkutuan doan erreka: zer da narratibotasuna? Zer da narratiboa? Zertaz ari gara narrazioaz ari garenean?

Lucrecia Martel zinegilearen La ciénaga filmaren gidoiaren zati bat eman nien irakurtzeko, adibide gisa.

“EXT. FINCA LA MANDRÁGORA – DÍA

Tarde todavía soleada. Cielo de tormenta que avanza. Cerros muy verdes con quebradas más oscuras. Alboroto de pájaros que buscan refugio. A lo lejos ya se ve la cortina gris de agua que avanza. Se escucha un disparo que viene de los cerros. Los pájaros se callan.

Silencio. Sonido áspero de algo que se arrastra.

Junto a un caserón un grupo de mujeres y hombres cincuentones tratan de arrastrar con lentitud unas reposeras blancas hacia la parte de la pileta donde todavía hay sol. Están borrachos. Se mueven con cuidado haciendo casi imperceptible el tambaleo.

Tintineo de cristales.

Una mujer lidia con su reposera mientras en la otra mano sostiene dos copas casi llenas. Es Mecha. Se escucha otro disparo a lo lejos. Mecha habla para nadie.”

Izan ere, asko gustatzen zait Lucrecia Martelen ikuspegia, eta berak emandako eskola batean hartutako apunteak ekarri nituen gidoigintzaz, narratibotasunaz eta oro har idazketaz eta sormen prozesuez hitz egiteko.

Eztabaidarako tarteak sortzen ziren tarteka: zerbait “narratiboa” dela esaten dugunean, ze ezaugarri izaten ditu?

Eta hor tramaz, argumentuaz, korapiloa=gatazka binomioaz eta holako kontuez aritu ginen, Lucrecia Martelen proposamenetik tiraka.

Ondoren ariketa bat jarri nien: idatzi zuen testu baten adaptazioa gidoien arauak jarraituz.

Beste eredu batzuk ere erakutsi nizkien. Jean Epsteinen Bonjour cinéma manifestua, esate baterako, zineak ez zuela dramaren ilustrazioa izan behar aldarrikatu zuena, zinemaren hastapenetan bertan, 1921ean.

Eta gero erakutsi nizkien Chantal Akerman zinegilearen Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, 1080 Bruxelles filmeko bi sekuentzia. Batean protagonista xerrak enpanatzen ikusten dugu lau minutuz, bestean patatak zuritzen. Eta galdera zen: sekuentzia horiek tramaren zerbitzura daude? 

Filmineko film honi komentarioak ere irakurri genituen. Sight & Sound aldizkari britainiar ezagunak orain arteko pelikularik onena izendatu zuen duela gutxi Jeanne Dielman, eta polemikoa izan da. Beste kontu bat da inolako zentzurik ba ote duen historiako filmik onena eta horrelako sailkapenak egiteak…

Film zatiak ikusi edo gidoiak aztertu ditugunean, nire asmoa ez zen gidoiak idazten ikastea, idazketari buruz pentsatzea baizik. Eta bakoitza non jartzen garen.

Beharbada, narrazioa ikusmolde baten adierazpena da.

Azken saioan, Arantza Santestebanek eta biok egindako Euritan filmaz aritu ginen. Sormen prozesua nola joan zen azaldu genuen, eta ze inportanteak izan ziren guretzat digresioa, dibagazioa eta zalantza. Horiek izan baitziren gure bilaketan erabili genituen tresnak.

Eta ekarri nien Sara Mesa idazlearen hitzaldi bat, sorkuntza literarioari buruzkoa. Eta zati hau, batez ere:

“Gero eta okerrago irakurtzen dugu. Irakurri esaten dudanean, testuak ulertzeaz eta asimilatzeaz ari naiz. Nagusitzen den irakurketa irakurketa lineala da, azalekoa, oso epidermikoa. Horrelako irakurketa batek alde batera uzten du anbiguotasunean oinarritutako testu literario baten funtsezko eraikuntza, testu iradokitzailea, esanahi-geruza desberdinak dituena.

Uste dut idazleei eskatzen zaigula oso argiak izatea esaten dugun horretan, ez dadila gaizki-ulerturako lekurik egon gure jarrera moral, etiko eta estetikoetan. Hori asko kostatzen zaigu arakatzen gabiltzan idazleoi, idazkera ezagutza modu bat dela uste dugunoi. Nolabait gure aurretiko idearioa azaltzeko eskatzen zaigu, era guztietako idearioa, esan dudan bezala: estetikoa eta etikoa. Ideia horiek paperera nola eramaten ditugun ikustea da kontua.

Testu literarioek ez dute horrela funtzionatzen, sorkuntza literarioak konplexutasuna dauka, beste edozein sorkuntza-motak bezala. Eta horrek, literaturari buruz dudan ikuspegi subjektiboan, ez du zerikusirik hizkuntzaren konplexutasunarekin. Pertsonalki, lengoaia literarioa, oso landua eta kodifikatua den hizkuntza erretoriko gisa ulertzen badugu, ez zait interesatzen. Interesatzen zaidan konplexutasuna da idazle batek begiratzeko aukeratzen duen tokiarekin lotuta dagoena. Eta aukeratu esan dut, baina askotan ez da aukera bat, gauzak ikusteko kokaleku bat baino ez da.”

ARANTZA SANTESTEBAN: OPAKOAK IZATEKO ESKUBIDEA

Saiatu naiz saiora ekartzen 918 gau filma egiterakoan, batez ere off ahotsa jartzerakoan, hitzarekin egin nuen lanketa hori. Horretan Irati Gorostidik lagundu ninduen eta iruditu zitzaidan guztiz egokia izan zitekeela Hitzaren Eskolara hain zuzen ere ekartzea guk hitzaren bueltan eduki genuen sortze prozesua. 

Horrekin batera ekarri dut baita ere guk nondik abiatzen ditugun askotan lanerako prozesuak, eta hitzarekin dugun harremana saiatzen garela ateratzen literaltasunaren ideia horretatik. Hitza ez dugu erabiltzen, ezta irudia ere, gauza literalak adierazteko. Guretzako, baita 918 gau egin genuenean ere, inportantea zen ihesbideak aurkitzea, hitzaren bidez eta irudien bidez, nolabait, hitzetatik, eta diskurtsoetatik, irudien narrazioetatik espero zen hori nolabait saihesteko. Orduan, aritu gara batez ere saihesbide horiek erabiltzen ditugunean nola agertzen diren beste gauza batzuk, agian iluntasunean zeudenak, edo agian deskartatzen direnak, edo agian ez direnak hain errelebanteak oso egituratuta dauden diskurtsoetan. Prozesu horiek esplikatzen saiatu gara.